احوال خوب و معنوی، محصول رفتارهای گام به گام و مداوم است. ما نمیتوانیم جز از رهگذر پویهها و رفتارهایی مستمر، واجد احوال و روحیات معنوی گردیم. ما تنها میتوانیم به گامها و پویههای مختصر اما پیوستهای متعهد شویم. از کاستیهای جریانهای معنوی روزگار ما یکی این است که باغ سبزی نشان میدهند، اما دستهایمان را نمیگیرند و پا به پا نمیبَرند.
گر چه به تعبیر سهراب «نهادِ ما از رفتار ما میتراود، از نگاه ما، و صدای ما، و درنگِ ما». یعنی رفتارهای بیرونی ما بیانگر ضمیر و درون ما هستند، اما از جهتی نیز، رفتارهای ما میتوانند در ما روحیات و خلقوخوهای خاصی را پدیدآورند.
اصل و حقیقت دین و نیز عرفان و معنویت، مراعات چند توصیهی ساده است که میشود به زبانی همهفهم با همگان در میان گذاشت.
عبدالله بن سلام(از عُلمای یهود که بعد از دیدار پیامبر مسلمان شد) میگوید وقتی پیامبر به مدینه آمد مردم به جانب او شتافتند. من هم به میان مردم آمدم تا به پیامبر نگاه کنم. وقتی در چهرهاش دقت کردم دانستم که سیمای او، سیمای یک دروغگو نیست(عرَفتُ أَنَّ وَجْهَهُ لَیْسَ بِوَجْهِ کَذَّابٍ). عبدالله بن سلام ادامه میدهد: نخستین سخنی که پیامبر(در مدینه) گفتند این بود:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَفْشُوا السَّلامَ، وَأَطْعِمُوا الطَّعَامَ، وَصِلُوا الأَرْحَامَ، وَصَلُّوا بِاللَّیْلِ وَالنَّاسُ نِیَامٌ، تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِسَلام»(ترمذی و قال هذا حدیث صحیح)
به همین سادگی و آسانفهمی...
آموزههایی است که ضمن اینکه عمدتاً جنبهی رفتاری و عملگرایانه دارند، میتوانند حالهای معنوی خوب هم به دنبال داشته باشند.
ترجمهی نخستین تعلیم پیامبر در مدینه این است:
«ای مردم! سلام را منتشر و فراگیر کنید؛ غذا بدهید؛ پیوندها را پاس بدارید، و شبهنگام وقتی دیگران خوابیدهاند نماز بخوانید؛ به سلامت وارد بهشت میشوید.»
رستگاری را به همین سادگی، تبلیغ میکند.
۱. انتشار سلام که بیانگر تقویت صلح و همزیستی همگانی است و ایجاد احساس امنیت اجتماعی و اخلاقی.
۲. اطعام طعام که بیانگر روحیهی مردمدوستی و گشادهدستی است و توجه به تکافل اجتماعی.
۳. صلهی رحم که بیانگر اعتنا به پیوندهای نسبی و سببی است و توجه به دوستی و همنوازی.
۴. نماز شب که ضامنِ خلوتهای روشن است و توصیهای است در جهت اختصاص وقتهایی خلوت و خاموش برای پرورش دل، مراقبه، نیایش و در یک کلام: تقویت ارتباط با جانِ جهان.
گویا هر آنچه برای حالهای خوب فردی و جمعی نیازمندیم، اشارهوار در این چهار توصیهی کاربُردی و گامهای ساده، ترسیم شده است.
حرف پیامبر این بود:
۱. سلام باشید. انتشار سلام، یعنی تبلور و تجسّم «سلام»، امنیت و صلح برای همگان باشید.(صلح و امنیت)؛ ۲. رایگانبخشی کنید و از آنچه دارید به کسانی که محرومند و محتاج، ببخشید.(تکافل اجتماعی و رایگانبخشی)؛ ۳. پیوندها را پاس داشته و تقویت کنید. دوستیها را توسعه دهید.(ارتباطات مؤثر انسانی)؛ ۴. از خلوت و خاموشی شب، برای اتصال جانِ خود با جانِ جهان، پیرایش و پرورش دل و تصفیه و تطهیر ضمیر، بهره بگیرید. با انجام توأم با حضور قلبِ مناسک عبادی به ویژه در خلوت و خاموشی شب، انگیزهی لازم و نیز نیروی متناسب برای عمل به سه آموزهی اجتماعیِ اشارهرفته را پیدا میکنید.