یکی از مهمترین مضامین قرآن، تعلیم «مسؤولانه زیستن» است. قرآن از ما می‌خواهد مسؤولانه زندگی کنیم. چنان زندگی کنیم که بتوانیم در برابر هر فعل یا ترک فعلی، پاسخ‌گو باشیم. حتی در قِبال نیّات و اغراض‌مان.
قرآن به ما می‌گوید نمی‌توانیم از مسؤولیت و پاسخ‌گویی در رابطه با انتخاب‌ها و باورهایمان و راهی که انتخاب کرده‌ایم، به این بهانه و توجیه که از دیگرانی تقلید کرده‌ایم و به مرجعیت کسانی تن داده‌ایم، فرار کنیم. جبر محیطی و فشارهای شرایط بیرونی، مگر اینکه به حد سلب کامل آزادی و اختیار فرد بینجامد، مسؤولیت بنیادین ما را از میان نمی‌برد:
«إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کُنتُمْ قَالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّـهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا»(نساء:97)؛ کسانى که بر خویشتن ستمکار بوده‌اند، [وقتى] فرشتگان جانشان را مى‌گیرند، مى‌گویند: «در چه [حال] بودید؟» پاسخ مى‌دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» مى‌گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟».
«قَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»(احزاب:67)؛ و مى‌گویند: «پروردگارا، ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.»
«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَایَاکُمْ وَمَا هُم بِحَامِلِینَ مِنْ خَطَایَاهُم مِّن شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ * وَلَیَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا کَانُوا یَفْتَرُونَ»(عنکبوت:12و13)؛ و کسانى که کافر شده‌اند، به کسانى که ایمان آورده‌اند مى‌گویند: «راه ما را پیروى کنید و گناهانتان به گردن ما.» و[لى] چیزى از گناهانشان را به گردن نخواهند گرفت؛ قطعاً آنان دروغگویانند. و قطعاً بارهاى گران خودشان و بارهاى گران [دیگر] را با بارهاى گران خود برخواهند گرفت، و مسلّماً روز قیامت از آنچه به دروغ برمى‌بستند پرسیده خواهند شد.
قرآن تأکید فراوان دارد که هیچ کسی نمی‌تواند مسؤولیت زندگی و انتخاب‌های دیگری را بر عهده بگیرد و هر کسی مسؤول شیوه‌ی زیستن خویش است. از طرفی آدمیان در پیشگاه حقیقت و محکمه‌ی فرجامین، تنها و یکّه، حاضر می‌شوند و باید به تنهایی پاسخ‌گوی زندگی‌شان باشند:
«وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُمْ مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنْکُمْ مَا کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ»(انعام:94)؛ و به نزد ما یکه و تنها آمده اید، چنانکه نخستین بار نیز شما را همینگونه آفریده بودیم، و آنچه از ناز و نعمت که به شما بخشیده بودیم در پس پشت خود رها کرده اید و شفیعانتان را که گمان مى کردید با [خدا در عبادت] شما شریک هستند، همراه شما نمى بینیم، پیوند بین شما گسسته شد و آنچه [شریک و شفیع] مى انگاشتید، بر باد رفت.
«وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَرْدًا»(مریم:95)؛ و همگیشان روز قیامت یکه و تنها به نزد او آیند.»
«أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى * وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى»(نجم:38 تا 40)؛ که هیچ بردارنده‌اى بار گناه دیگرى را بر نمى‌دارد. و اینکه براى انسان جز حاصل تلاش او نیست. و [نتیجه] کوشش او به زودى دیده خواهد شد.
تأکید قرآن به مسؤلانه‌زیستن، در جهات متعددی نُمود دارد.
1. مسؤولانه باور کنیم:
در ارتباط با قوای ادراکی‌مان مسؤولانه رفتار کنیم. قوه‌ی شنوایی، بینایی و ادراکی ما، مسؤول است و باید با شنیده‌ها و دیده‌ها و دریافت‌هایی که از جهان بیرون داریم، سنجشگرانه مواجه شویم. دست به تحقیق بزنیم و هر آنچه را از دریچه‌های سمع و بصر و قلب‌مان وارد می‌شود، باور نکنیم. ما در قبال باورها و عقایدمان مسؤولیم:
«وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»(اسراء:36)؛ و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.
2. مسؤولانه حرف بزنیم:
مسؤولانه سخن بگوییم و تصور نکنیم حرف، باد هواست و هر چه بر خاطرمان گذشت، حق داریم به زبان آوریم.
«وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَی»(انعام:152)؛ و چون [به داورى یا شهادت] سخن گویید دادگرى کنید، هر چند [در باره] خویشاوند [شما] باشد.
قرآن از ما می‌خواهد مناسبات و تعلقات ما، مانع آن نشوند که انصاف و عدالت را در ارزیابی‌ها و داوری‌هایمان فراموش کنیم.
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّـهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ»(نساء:137)؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید، پیوسته به عدالت قیام کنید و براى خدا گواهى دهید، هر چند به زیان خودتان یا [به زیان] پدر و مادر و خویشاوندان [شما] باشد.
مسؤولانه سخن گفتن در خلال حادثه‌ی افک که سبب نزول آیاتی از سوره‌ی نور است ظهور ویژه‌ای دارد. آنجا که قرآن کسانی را سرزنش می‌کند که بدون سنجش و دانش، کلام بهتان‌آمیزی را به زبان می‌آورند و می‌پندارند چیز ساده سهل و ساده‌ای است و مسؤولانه حرف نمی‌زنند:
«إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِکُم مَّا لَیْسَ لَکُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَیِّنًا وَهُوَ عِندَ اللَّـهِ عَظِیمٌ * وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا یَکُونُ لَنَا أَن نَّتَکَلَّمَ بِهَـذَا سُبْحَانَکَ هَـذَا بُهْتَانٌ عَظِیمٌ»(نور:15و16)
آنگاه که آن [بهتان] را از زبان یکدیگر مى‌گرفتید و با زبانهاى خود چیزى را که بدان علم نداشتید، مى‌گفتید و مى‌پنداشتید که کارى سهل و ساده است با اینکه آن [امر] نزد خدا بس بزرگ بود. و [گر نه] چرا وقتى آن را شنیدید نگفتید:«براى ما سزاوار نیست که در این [موضوع] سخن گوییم. [خداوندا،] تو منزهى، این بهتانى بزرگ است.
قرآن متذکر می‌شود که حتی زمزمه‌های محرمانه‌ی ما نیز باید مسؤولانه باشند:
«مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ»(مجادله:7)؛ هیچ گفتگوى محرمانه‌اى میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست، و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست. آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده‌اند آگاه خواهد گردانید.
و نهایتاً هیچ کلامی از ما صادر نمی‌شود مگر اینکه در قبال آن مسؤولیم:
«ما یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»(ق:18)؛ [آدمى] هیچ سخنى را به لفظ درنمى‌آورد مگر اینکه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مى‌کند].
3. مسؤولانه نگاه کنیم:
قرآن از می‌خواهد مسؤولانه نگاه کنیم و به‌ویژه از نگاه جنسی به نامحرمان پرهیز کنیم. نگاهی که فرد مقابل را شئ‌واره می‌بیند و او را در تَن و جاذبه‌ی جنسی خلاصه می‌کند. چنین نگاهی، خیانت به حیثیت انسانی است:
«قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ»(نور:30)
به مردان با ایمان بگو: «دیده فرو نهند و پاکدامنى ورزند، که این براى آنان پاکیزه‌تر است.
«یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ»(غافر:19)؛ [خدا] نگاههاى دزدانه و آنچه را که دلها نهان مى‌دارند، مى‌داند.
4. مسؤولانه داد و ستد کنیم:
قرآن از ما می‌خواهد در کسب و کار و تأمین معاش و تجارت و معامله، بسیار مراقب و حساس باشیم. مسؤولانه رفتار کنیم و به حریم دارایی‌های یکدیگر، نهایت احترام را بگذاریم:
«وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقًا مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ»(بقره:188)؛ و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید، و [به عنوان رشوه قسمتى از] آن را به قضات مدهید تا بخشى از اموال مردم را به گناه بخورید، در حالى که خودتان [هم خوب] مى‌دانید.
خصوصاً وقتی در رابطه با اموال و دارایی‌های افراد کم‌توان یا ناتوان قرار می‌گیریم نیاز به حساسیت و مراقبت بیشتری است:
«وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ»(اسراء:34)؛ و به مال یتیم -جز به بهترین وجه- نزدیک مشوید تا به رشد برسد.
قرآن از ما می‌خواهد در پیمانه و ترازو، و به طور عام در هر گونه داوری و محاسبه، درست و سنجیده و بی‌طرف عمل کنیم:
«وَأَوْفُوا الْکَیْلَ إِذَا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ»(اسراء:35)؛ و چون پیمانه مى‌کنید، پیمانه را تمام دهید، و با ترازوى درست بسنجید.
و از اینکه در معاملات، هنگام اسیتفا و ستاندن، تمام و کمال مطالبه کنیم و هنگام ادا و عطا، کم بگذاریم، پرهیز کنیم. یعنی بی‌طرف و منصف باشیم:
«وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ * الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا کَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ»(مطففین:1تا3)
واى بر کم‌فروشان، که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند؛ و چون براى آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند.
5. در ارتباط با تعهدات خود، مسؤولیم:
قرآن از ما می‌خواهد در خصوص تعهدات و پیمان‌هایی که می‌بندیم، مسؤولیت‌پذیر باشیم. یکی از اوصاف مهمی که خداوند برای رستگاران ذکر می‌کند روحیه‌ی عهدشناسی و وفاداری به پیمان‌هاست:
«وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ»(مؤمنون:8 و معارج:32)؛ و آنان که امانتها و پیمان خود را رعایت مى‌کنند.
از اوصاف ستودنی اسماعیل پیامبر(ع) که چنان واجد اهمیت است که حتی قبل از وصف رسالت او ذکر می‌شود، وفای به وعده است:
«وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا»(مریم:54)؛ و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست‌وعده و فرستاده‌اى پیامبر بود.
لازم است در زمینه‌ی قرارها، وعده‌ها و تعهداتی که داریم، مسؤولانه و پاسخ‌گو رفتار کنیم:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»(مائده:1)؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید، به قراردادها[ى خود] وفا کنید.
«وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا»(اسراء:34)؛ و به پیمان [خود] وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.
6. در قبال هم‌نوعان کم‌توان‌مان مسؤولیم:
ما در برابر دیگرانی که هم‌نوع ما هستند و از جهت مالی و معاش در تنگنا به سر می‌برند، مسؤولیم و مستمندان در اموال ما، حق و حقوقی دارند و این یعنی ما در قبال آنان وظایف، تکالیف و مسؤولیت داریم:
«وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»(معارج:24و25)؛ و همانان که در اموالشان حقى معلوم است، براى سائل و محروم.
«کُلُوا مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»(انعام:141)؛ از میوه آن -چون ثمر داد- بخورید، و حق [بینوایان از] آن را روز بهره‌بردارى از آن بدهید، و[لى] زیاده‌روى مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد.
7. در ارتباط با مواهب و امکانات زندگی مسؤولیم:
ما در رابطه با اتمام مواهب خدادادی، تمام نعمت‌هایی که نصیب‌مان شده و تمامی امکاناتی که از آن ماست، پاسخ‌گو و مسؤول هستیم. در رابطه با آنچه موقّتاً و به منظور ابتلا و آزمون در اختیار ماست، باید پاسخ‌گو و مسؤولانه رفتار کنیم و از حیف و میل، ریخت‌وپاش، زیاده‌روی و یا مصرف نا به‌جا، پرهیز کنیم:
«ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ»(تکاثر:8)؛ سپس در همان روز است که از نعمت [روى زمین] پرسیده خواهید شد.
«وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»(اعراف:31)؛ اى فرزندان آدم، جامه خود را در هر نمازى برگیرید، و بخورید و بیاشامید و[لى] زیاده‌روى مکنید که او اسرافکاران را دوست نمى‌دارد.
اسراف و تبذیر، که موجب هدررفتِ نعمت‌ها می‌شود، رفتاری غیرمسؤولانه است و از سوی خداوند شدیداً مذمت شده است:
«وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا * إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورًا»(اسراء:26و27)؛ و ولخرجى و اسراف مکن. چرا که اسرافکاران برادران شیطان‌هایند، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.
جلوه‌ها و ابعاد مسؤولانه زیستن در قرآن فراوانند و همین اشارات کافی است که اهمیت کانونی این تعلیم قرآنی را برای ما روشن کند.
هر انسانی، در رابطه با شیوه‌ی زندگی و انتخاب‌هایش مسؤول است و باید حواس‌جمع، از سرِ تحقیق و وارسی و با دقت و ظرافت، بشنود، ببیند، درک کند و دست به انتخاب بزند:
«وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(نحل:93)؛ و از آنچه انجام مى‌دادید حتماً سؤال خواهید شد.
«وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»(صافات:24)؛ و آنان را باز دارید که آنها مسؤولند!